Internationale apps voor bestrijding COVID

Covid-19 is buiten een medisch vraagstuk, ook een geografisch vraagstuk met een sterke lokale component. Om te kunnen leren van wat er (inter)nationaal aan toepassingen wordt ontwikkeld, hebben wij begin april verkend wat voor toepassingen er zoal zijn ontwikkeld voor de bestrijding van verspreiding van het virus. Dit overzicht - dat verre van volledig is - delen we hieronder.

Sinds duidelijk is dat er een pandemie is, zijn diverse apps gelanceerd. Gegevens van deze apps zijn bedoeld om in kaart te brengen hoe groepen mensen zich buiten verplaatsen. Of waar het onverantwoord druk is op een bepaald moment. Er zijn apps die zich richten op het voorkomen van verdere verspreiding van het virus; bijvoorbeeld door contacten van besmette personen te traceren en te waarschuwen. Er zijn ook apps die zich richten op handhaving van maatregelen die zijn genomen, tot aan het volgen van individuen die verplicht in quarantaine moeten blijven toe.

Veel apps werken op basis van vrijwilligheid van burgers. Er zijn ook landen die het gebruik van apps verplicht stellen, of die zonder toestemming informatie over de appgebruiker uitwisselen. De volgende toepassingen verschenen in maart in het nieuws.

Singapore heeft een app uitgebracht, de "TraceTogether App", waarmee geregistreerd wordt bij wie iemand in de buurt is geweest. De app is gekoppeld aan een telefoonnummer en stuurt bluetoothsignalen uit om te zoeken naar andere smartphones waar de app ook op geïnstalleerd is. Uitgewisselde nummers worden versleuteld op smartphones van gebruikers opgeslagen. Als een gebruiker de gegevens verstuurt naar het Singaporese ministerie van Volksgezondheid, kan de overheid contact opnemen met personen die het pad hebben gekruist met een besmette persoon en hen waarschuwen. Het gebruik van de app is vrijwillig.

Het Oostenrijkse Rode Kruis heeft de "Stopp Corona app" uitgebracht. Deze is gratis en gebruik is vrijwillig. Het werkt in principe als een soort "digitaal contactdagboek" en is bedoeld om de keten van infectie van zo snel mogelijk te helpen doorbreken door snel te laten zien met wie je in contact bent geweest en wanneer. In de app worden persoonlijke ontmoetingen anoniem opgeslagen met behulp van een "digitale handdruk". Als een persoon bijvoorbeeld symptomen van corona vertoont, wordt het contact automatisch gemeld en gevraagd zich te isoleren.

Zuid-Korea maakt veelvuldig gebruik van GPS-tracking en op locatie gebaseerde apps. Een van die vrijwillige apps is "Corona 100m", die gebruik maakt van provider-gebaseerde (telecom) gegevens en gebruikers waarschuwt als ze binnen 100 meter van een locatie komen die door een geïnfecteerde persoon werd bezocht. Er bestaan ook verschillende publieke websites die gebruikers in staat stellen om de hotspots van infecties bij te houden, zoals de coronamap.site.
In Zuid-Korea is door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Veiligheid de "self-quarantine safety protection" app ontwikkeld. Deze app maakt het diegenen die in quarantaine zijn geplaatst mogelijk om in contact te blijven met de hulpverleners. MIT Technology review meldt dat deze app ook GPS gebruikt om er zeker van te zijn dat ze hun quarantaine niet doorbreken. Koreaanse ambtenaren melden echter dat de app niet verplicht is en dat telefoongesprekken nog steeds een optie blijven.

Ook in Nederland is er een initiatief geweest van het RIVM om de verspreiding van het coronavirus door het land te kunnen monitoren. Op dinsdag 17 maart lanceerde het RIVM de infectieradar, een website waarmee mensen in Nederland konden helpen bij het in kaart brengen van klachten die kunnen wijzen op het nieuwe Coronavirus. De bereidwilligheid om aan dit onderzoek mee te werken was echter overweldigend en de servers hadden het daardoor zwaar. Tegen de avond werden er technische problemen geconstateerd en werd besloten de website uit de lucht te halen. In de uren dat de website online is geweest hadden zich al ruim 30.000 deelnemers aangemeld. Zij doen, met andere technologie, wel mee aan de dataverzameling. Er wordt nu gewerkt aan een nieuw systeem, waarmee misschien binnenkort Infectieradar kan worden uitgebreid met nieuwe deelnemers.

NB: Over locatiedata van mobiele telefoons is veel onduidelijk. Met een quick scan hebben we een eerste aanzet gedaan om overzicht te scheppen op welke manieren je locatie-gegevens van een mobiele telefoon zou kunnen verzamelen en in hoeverre die locatiegegevens dan bruikbaar zijn voor verschillende doeleinden. Het is een levend document dat we graag verder verbeteren en verrijken. Suggesties en verbeteringen kan je online aan ons doorgeven.

Apps voor handhaving quarantaine

Israël is een van de landen die bij bestrijding van het virus naar technologie grijpt. Het land verzamelt de locatiegegevens van alle burgers die het virus hebben opgelopen. Zodra iemand besmet blijkt, mag de geheime dienst van het land, de Shin Bet, onderzoeken met wie deze persoon de afgelopen dagen of weken contact had. Deze informatie gaat naar het ministerie van Volksgezondheid, dat iedereen die zich langer dan tien minuten op minder dan twee meter afstand van de geïnfecteerde heeft bevonden, een sms stuurt: ga in quarantaine. Ook de politie krijgt deze informatie, zodat zij kunnen controleren of mensen zich eraan houden. De software hiervoor werd oorspronkelijk ontwikkeld voor het traceren van terroristen.

In Taiwan worden smartphonesignalen continu in de gaten gehouden om te controleren of mensen thuisblijven. De staat waarschuwt dat autoriteiten binnen een kwartier op de stoep staan als blijkt dat mensen hun woonadres verlaten of dat hun telefoon uitstaat. Deze 'electronic fence' is niet vrijwillig en wordt niet gedaan door middel van een app, maar door de telecomprovider. Taiwan heeft, met de ervaringen van de SARS epidemie van 2003 in het achterhoofd, per 31 december grensmaatregelen getroffen voor inreizende personen. Deze Taiwanese aanpak wordt gekenmerkt door het combineren van datasets, zoals de National Health Insurance database met de immigrations and customs dataset. Het doel hiervan is reis- en gezondheidsscreening.

De regering van Polen maakt gebruik van de "Kwarantanna domowa app" die controleert of patiënten in quarantaine ook écht thuis blijven. Als ze niet tijdig een selfie vanuit hun huis kunnen sturen, riskeren ze een boete die kan oplopen tot 5000 zloty (ruim 1000 euro). De app maakt gebruik van geo-locatie en gezichtsherkenning. Gebruikers moeten eerst een selfie doorsturen, daarna krijgen ze op verschillende tijdstippen de boodschap dat ze een foto van zichzelf vanuit hun woning moeten maken. Als dat niet lukt binnen twintig minuten, wordt de politie ingelicht.

In Hong Kong wordt gecontroleerd of inreizende personen zich aan quarantaine houden. Iedereen die op de internationale luchthaven van Hongkong arriveert een polsbandje. Zij moeten verplicht twee weken in quarantaine. Met een QR-code wordt het bandje gekoppeld aan een smartphone, waarmee de autoriteiten de maatregelen kunnen handhaven.

In China kunnen mensen een app downloaden, de Alipay "Health Code app". Deze app wijst hen op basis van hun eigen gegevens een kleurcode - groen, geel, of rood - toe om aan te geven wat hun gezondheidsstatus is. Nadat gebruikers op Alipay een formulier met persoonlijke gegevens hebben ingevuld, genereert de software een QR-code in één van de drie kleuren. Een groene code stelt de houder in staat om zich onbeperkt te verplaatsen. Iemand met een gele code kan gevraagd worden zeven dagen thuis te blijven. Rood betekent een quarantaine van twee weken. De QR-code, die iemands besmettingsrisico weergeeft, moet de verspreiding van het coronavirus tegengaan. Zonder groene gezondheidscode op de telefoon kan een Chinees niet reizen en riskeert hij te worden tegengehouden. Ook zijn er in China op veel plekken gezondheidscontroleposten; op diverse locaties zijn QR-codes opgehangen, zoals bij toegang tot openbaar vervoer, toegang tot de wijk of voorzieningen. Om toegang te krijgen moeten Chinezen hun QR-code scannen.
De makers van de Alipay Health Code app zeggen dat het gebruik maakt van big data om automatisch conclusies te trekken over de vraag of iemand een besmettingsrisico is. Een officiële webpagina met vragen en antwoorden over de dienst zegt dat een gele of rode code kan worden gegeven aan iemand die contact heeft gehad met een besmette persoon, een virus hotspot heeft bezocht of symptomen heeft gemeld in het aanmeldingsformulier. Dit suggereert dat het systeem gebruik maakt van informatie over coronavirusgevallen en overheidsgegevens over vliegtuig-, trein- en busreserveringen. Daarnaast bleek uit de analyse van The Times echter ook dat elke keer dat de code van een persoon wordt gescand - bijvoorbeeld bij een gezondheidscontrolepost - zijn of haar huidige locatie naar de servers van het systeem lijkt te worden gestuurd. Dit zou de autoriteiten in staat kunnen stellen om de bewegingen van mensen in de loop van de tijd te volgen.

Apps voor handhaving 'social distancing'

In Duitsland en Oostenrijk delen telecomproviders locatiegegevens met de lokale gezondheidsautoriteiten. Het gaat om geanonimiseerde en gebundelde data. Daarmee kunnen de autoriteiten grote groepen mensen en hun bewegingen volgen in gebieden waar het coronavirus heerst.

In de Europese Unie gelden strenge privacyregels. Het Europees Comité voor gegevensbescherming (EDPB), dat richtlijnen voor nationale privacytoezichthouders opstelt, bracht vrijdag een verklaring over het coronavirus uit. Daarin stelt het EDPB dat landen zich bij het verzamelen van locatiegegevens aan de wet moeten houden. Als het niet mogelijk is om data anoniem te verzamelen, kunnen EU-landen in het kader van de openbare veiligheid alsnog locatiegegevens verzamelen. Volgens het comité hebben minder ingrijpende maatregelen de voorkeur.

De Oostenrijkse publieke omroep ORF schrijft dat de maatregel al in gang is gezet: de bewegingsgegevens van telecomprovider A1 worden geanonimiseerd doorgestuurd. De informatie zou niet bedoeld zijn om individuele gebruikers te volgen, maar om de dichtheid van groepen mensen per gebied te meten en te kijken of de aangekondigde beperkingen op sociale aangelegenheden effect hebben.

Ook Italië is enkele weken geleden al begonnen met het verzamelen van telecomdata om te zien of de lockdown werkt. De Italiaanse overheid houdt mensenstromen in de gaten en gebruikt de data in sommige gevallen voor een contactverbod.

Zwitserland controleert telefoondata van burgers om te kijken of ze zich aan de samenscholingsverboden houden. In Zwitserland zijn bijeenkomsten van meer dan vijf mensen verboden en zijn bars, scholen, restaurants en andere niet-essentiële winkels gesloten als onderdeel van "social distance" maatregelen. De Zwitserse overheid heeft telefoongegevens opgevraagd bij de provider Swisscom. Swisscom informeert de federale overheid wanneer er 20 mobiele telefoons worden aangetroffen in een gebied van 100 meter in het kwadraat (100 meter bij 100 meter) in de openbare ruimte. Woonwijken en bedrijfspanden worden niet geanalyseerd. Het gaat om SIM-kaartgegevens van een dag geleden. De data zijn anoniem en live-bewegingen van de telefoongebruikers niet konden worden getraceerd. Het is niet mogelijk om te zien wie waar is geweest. Het gaat er om om te kunnen zien of er patronen waren in de bewegingen in (alleen) de openbare ruimte.

Ook de Nederlandse overheid onderzoekt op dit moment of telecomgegevens van mobiele telefoons een meerwaarde kunnen leveren in de strijd tegen het coronavirus. Het gaat om het gebruik van geanonimiseerde en geaggregeerde telecomdata, dat houdt in dat de gegevens worden gebundeld en niet herleidbaar zijn naar individuen. De Autoriteit Persoonsgegevens heeft in een nieuwsbericht op 1 april aangegeven dat gebruik van telecomdata alleen kan met een spoedwet.

De Europese Commissie is van plan om de telecomdata van miljoenen Europeanen op te vragen bij telecombedrijven die aangeven bereid te zijn data te delen. Daarmee wil Brussel meer zicht houden en krijgen op de verspreiding van het coronavirus in heel Europa. Thierry Breton, Europees commissaris voor de interne markt, heeft dit dataplan op 24 maart aangekondigd. De dag ervoor heeft hij in een videoconferentie gesproken met de ceo's van de grote Europese telecombedrijven. (De ceo's van de Nederlandse telecombedrijven waren niet betrokken bij de videoconferentie met Breton op maandag). Daarbij heeft hij hen gevraagd om de zogenoemde metadata van hun mobiele klanten aan te leveren. Bij metadata gaat het niet om de inhoud van de gesprekken, maar wel om alle andere data, zoals de locatie. Breton wil die gegevens gebruiken om 'mobiliteitspatronen te analyseren', en dan met name de invloed van beperkingen op de mobiliteit van mensen en dus de risico's van besmetting, zo licht zijn woordvoerder toe. Massaal wandelen aan het strand kan bijvoorbeeld snel opgespoord worden met deze data. De woordvoerder legt er de nadruk dat de data het niet mogelijk maken om individuele gebruikers te identificeren.

Gebruik van telecomdata in combinatie met big data en artificial intelligence heeft potentie bij het afremmen van de coronaviruspandemie. Met name netwerkanalyses van grote hoeveelheden informatie over de beweging van mensen kunnen inzicht geven in de infectieverspreiding, de locaties van infectiebrandhaarden ‘hotspots’ en de gegevens kunnen worden gebruikt om het publiek te informeren en te instrueren bij het naderen van infectie-hotspots door het pushen van geautomatiseerde lokale notificaties van welke gebieden vermeden moeten worden. Deze telecomdata kan ook gebruikt worden voor handhaving van maatregelen doordat inzichtelijk wordt waar het (te)druk is en het tijdig sluiten van locaties waar infectie-hotspots ontstaan.

De inzet van digitale middelen kunnen helpen, maar je loopt daarbij wel aan tegen ethische overwegingen en wetgeving.