De ethische referentie ondersteunt opdrachtgevers, projectleiders, uitvoerende teams en primair belanghebbenden bij het verantwoord organiseren en gebruiken van data en in het bijzonder locatiedata. De referentie is opgezet rond vier ethische kernwaarden:
- Rechtvaardig doelgericht
- Actief open en transparant
- Eerlijk kwalitatief en inclusief en
- Solidair betrokken.
Gebruik van de Referentie
De genoemde kernwaarden zijn van toepassing op ieder proces, project, product en dienst waar (locatie)data gebruikt en verwerkt worden. Het is noodzakelijk dat deze waarden en de achterliggende ontwerpprincipes vanaf de start worden geagendeerd, afgewogen en vormgegeven. Door ethiek, het onderzoeken van publieke waarden en het toepassen van ontwerpprincipes al onderdeel te laten zijn van een uitvraag, het programma van eisen, de opdrachtverlening en de monitoring, behaal je het beste resultaat.
Hieronder vind je de uitwerking van de verschillende kernwaarden. Je kunt de ethische referentie ook downloaden als .pdf document
- Rechtvaardig doelgericht
- Actief open en transparant
- Eerlijk kwalitatief en inclusief
- Solidair betrokken
Rechtvaardig doelgericht
Randvoorwaarde voor het effectief inzetten van data is het hebben van een helder, enkelvoudig en gerechtvaardigd doel voor het gebruik van die data. Een helder doel is bepalend voor een gedegen verantwoording van het gebruik. Het zorgt er bovendien voor dat je de juiste mensen kunt bereiken en betrekken. En het helpt je om in beeld te krijgen wanneer je moet bijsturen of activiteiten moet staken. Organiseer en gebruik alleen de minimaal noodzakelijke data voor je doel en niets anders dan dit doel.
Ontwerpprincipes
Werk vanuit een helder, enkelvoudig en bovenal gerechtvaardigd doel. Vanuit een aantoonbare vraag en specifieke behoefte. Vanuit nut en noodzaak. Onderbouwd. Data zijn nooit het doel of vertrekpunt.
Understanding is key. Begrijp en doorleef de herkomst, de context, de dynamiek en het perspectief van het doel, de vraag, het probleem. Samen met de primaire belanghebbenden.
Definieer en specificeer eerst welke data exact en minimaal noodzakelijk zijn voor het doel, de vraag, het probleem. Specificeer - indien van toepassing - ook hoe deze data gebruikt worden in een product (zoals een app, kaart, dashboard, service) en hoe dit product aantoonbaar aansluit op de situatie en behoefte van de primaire belanghebbenden.
Verzamel, gebruik, deel en bewaar vervolgens alleen de minimaal noodzakelijke data die voldoen aan deze specificatie. (Her)gebruik data niet als deze onvoldoende of ‘net niet’ tegemoet komen aan de vraag. Anders gaan de data met het doel aan de haal.
Verken of data de beste weg is om het doel te bereiken. Zijn er nog andere manieren, alternatieve oplossingsrichtingen (onderzocht) waarlangs de vraag beantwoord kan worden?
Speciaal aan locatiedata
Locatiedata worden grootschalig langs allerlei verschillende producten en diensten verzameld, gedeeld en verhandeld. Dat komt doordat het ophalen van locatiedata vrij gemakkelijk is (langs onder meer mobiele apps, smartwatches, fitness trackers en navigatiediensten) en het inzetten van deze data lucratief is (voor commerciële toepassingen zoals reclamedoeleinden). De financiële stimulans en het gemak zijn in de praktijk voldoende reden om locatiedata op te vragen en te verwerken. Ook in de afwezigheid van een concreet gerechtvaardigd behoefte. Zelfs als het gaat om persoonlijke data. Gebruikers van mobiele apps bijvoorbeeld worden eindeloos aangemoedigd om hun locatie te delen. Door het gebruik van het product voorwaardelijk te stellen aan de toegang tot locatiegegevens. Door de kwaliteit van de dienst te koppelen aan toegang tot locatie. Ook als apps niet actief gebruikt worden, worden data vaak nog steeds (real time) gedeeld. Terwijl locatiegegevens in veel gevallen niet nodig zijn voor het goed functioneren van de apps.
Deze omgang met persoonlijke locatie data gebeurt binnen de wet, maar vooral 'achter de schermen' en buiten het bewustzijn van de gebruiker. De omstandigheid waarin mensen toestemming (moeten) verlenen voor toegang tot hun locatie geeft op zijn minst te denken. De 'consument' wil het betreffende product (dat een ander doel heeft dan het delen van data) op dat moment graag en snel gebruiken en geeft dan toestemming voor alles. En maximale toestemming voor alles is 'by default' altijd de eerste en makkelijkste keuze. Waarmee 'jouw locatie' vogelvrij wordt verklaard. Er is duidelijk sprake van een bewuste vermenging van doelen.
Kan dit anders? Ja dat kan! Dat wordt nu vooral ingegeven door het ethos van de leverancier, van de provider. Het Nederlands Verplaatsingspanel (NVP) bijvoorbeeld heeft als enkelvoudig doel om verplaatsingsgedrag van Nederlanders te verzamelen en in te zetten voor maatschappelijke vraagstukken (met name mobiliteit). Via een smartphone-app. De panelleden hebben hier expliciet toegang toe gegeven en zijn ook betrokken bij het proces.
Tegelijk is het nu vrijwel een onmogelijke opgave om gebruikers van apps voor ieder ander gebruiksdoel toestemming te vragen. Mede door de vaak grote hoeveelheid afnemers van de data. Die de data ook weer voor van alles inzetten. Terwijl genoeg ontwikkelaars verwoede en goede pogingen doen om de gebruiker te betrekken en goed te informeren. Er ligt ook een verantwoordelijkheid en afdwingende macht bij de afnemers van data. Bijvoorbeeld, als de herkomst van de data niet kraakhelder is. Als het proces van toestemming vaag is.
Als de gebruiker (de persoon die zijn of haar data deelt) niet expliciet toestemming heeft gegeven voor jouw gebruik. Als er vraagtekens zijn of het gebruik van de data wel doelmatig is. Dan kun je ervoor kiezen de data niet af te nemen en niet te gebruiken. Zeker de publieke sector moet hier scherp op zijn en harde eisen stellen aan zichzelf en daarmee aan leveranciers.
Een goed voorbeeld is het gewenste gebruik van telecomdata door de Nederlandse overheid om het Coronavirus te bestrijden. Het wetsvoorstel wat hiervoor nodig was, is uiteindelijk terecht ingetrokken. Onder meer omdat doel en noodzaak niet duidelijk waren, de effectiviteit onbewezen en het risico van 'mass surveillance' op de loer lag. Met name onder druk van het publieke debat. Vrijwel alle gebruik van data kent dit debat geheel niet. Ook niet binnen de schaal en context van het betreffende gebruik.
Relevant in dit kader is de scope van persoonlijke locatiedata. Wat is persoonlijk en wat niet? Ethisch en juridisch. Wat bijvoorbeeld te doen met privé eigendom zoals privaat grondgebied (waarom kan een burger niet zelf beslissen om zijn of haar achtertuin te vervagen op luchtfoto's of satellietbeelden?), auto’s (floating car data en remote engineering) en meer? En voor welke rechtvaardige doelen mogen deze gegevens gebruikt worden en welke doelen niet? En wie bepaalt dat? Waar is toestemming voor nodig (van de gebruiker, eigenaar) en waar niet? Het gesprek hierover voeren is essentieel.
Waar de wet stopt en ethiek verder gaat
Artikel 5 van de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) verplicht onder andere tot “doelbinding”, “minimale gegevensverwerking” en “opslagbeperking”. Maar alleen indien de gegevens “persoonsgegevens” zijn. De Wet Politiegegevens (Wpg) geeft in artikel 3(1) aan dat “politiegegevens [slechts worden] verwerkt voor zover dit noodzakelijk is voor de bij of krachtens deze wet geformuleerde doeleinden”. Onder politiegegevens vallen alleen persoonsgegevens (artikel 1(a)). Zo zijn er veel vergelijkbare bepalingen in onze wetgeving. Persoonlijke data krijgen vergaande speciale juridische bescherming, waardoor elk ontwerpprincipe uit deze kernwaarde tot op een bepaalde hoogte wettelijk wordt onderschreven. De ontwerpprincipes geven meer sturing en duiding van wat “doelbinding” en “minimale gegevensverwerking” betekent voor het proces, maar uiteindelijk beogen ze hetzelfde resultaat. In dit geval wordt de ethiek dus sterk ondersteund door de wetgever.
Daarnaast volgt natuurlijk de vraag: En niet-persoonlijke data dan? De plicht tot doelbinding komt veel minder vaak voor bij het organiseren en inzetten van niet-persoonlijke data. Daar waar persoonlijke data buitengewoon veel juridische bescherming krijgt, is het opvallend stil als het gaat om niet-persoonlijke data. De ethiek behandelt ze daarentegen gelijk. Waarom is rechtvaardig doelgerichtheid ook voor deze data relevant? Omdat ook niet-persoonlijke data primaire belanghebbenden kan benadelen als het wordt ingezet of verwerkt voor de verkeerde doeleinden. Denk aan locaties van straatverlichting/bushaltes/wegwerkzaamheden in het kader van veiligheid, of locaties van bedreigde planten-/diersoorten in het kader van de bescherming van biodiversiteit. De vijf ontwerpprincipes uit deze kernwaarde dwingen tot een zorgvuldig en weloverwogen inzet van data. Dat is ook van belang bij niet-persoonlijke data.
Stel een helder, gerechtvaardigd doel
Werk vanuit een helder, enkelvoudig en bovenal gerechtvaardigd doel. Vanuit een aantoonbare vraag en specifieke behoefte. Data zelf zijn nooit het doel of vertrekpunt.
| Opdrachtgever Is dit een gedeelde en gedragen missie? Zijn alle elementen uitgelegd en onderbouwd (zoals rechtvaardigheid, nut en noodzaak). Kan ik dit doel verantwoorden? Heb ik een actueel, realistisch en geverifieerd beeld van de mogelijke kansen en risico’s die spelen bij het nastreven van dit doel? | Projectleider Kan ik dit doel verantwoorden? Duidelijk uitleggen en overleggen? Is er gezamenlijk gedefinieerd wat het project inhoudelijk en procesmatig moet opleveren? Hoe zorgen we dat het doel leidend blijft? Hoe gaan we om met veranderende omstandigheden? Is een risico analyse gepland? Wordt het doel en de uitvoering daarvan gemonitord en geëvalueerd? Is een structurele risico analyse gepland? |
| Uitvoerende team Hoe blijven wij trouw aan dit doel? In voor en tegenspoed? In alles wat we doen? Hoe verantwoorden we dat? Hoe zorgen wij ervoor dat de data het doel niet gaan leiden? Hoe beoordelen we de kansen en risico’s die spelen bij het verzamelen, inzetten en delen van data ten behoeve van dit doel? In hoeverre weegt deze beoordeling mee bij de beslissingen die we maken en hoe verantwoorden we dat? | Eindgebruiker Gaat dit (nog) over mij? Is dit de spijker op zijn kop? Is het doel dat wij gezamenlijk nastreven de kern van 'mijn' zaak? Wat is mijn rol en invloed bij het vormgeven en uitwerken van het doel? Ook als onderweg het doel en de scope veranderen? Kan ik voldoende toezicht houden op de manier waarop het doel wordt nagestreefd? Heb ik inzicht in de kansen en risico’s die mij kunnen beïnvloeden bij het verzamelen, inzetten en delen van data ten behoeve van dit doel? |
Begrijp en doorleef het doel
Begrijp en doorleef de herkomst, de context, de dynamiek en het perspectief van het doel, de vraag, het probleem. Samen met de primair belanghebbenden.
Opdrachtgever Is het gerechtvaardigd dat 'wij' dit (gaan) doen? Is wat we nu weten en begrijpen voldoende om een helder doel en opdracht te formuleren? Waarop gestuurd kan worden? | Projectleider Is er voldoende tijd gereserveerd om het doel te doorleven? Welke factoren bepalen de go/no go beslissingen? Zijn alle relevante stakeholders bekend en betrokken (stakeholderanalyse)? Hoe veranderlijk zijn de omstandigheden? |
| Uitvoerende team Hebben wij het vraagstuk voldoende doorleefd en met de juiste mensen? Is het vraagstuk en de context voldoende helder om tot uitvoering over te gaan? Waar zitten nog twijfels en onzekerheden? Doorvragen, vertalen, aanscherpen, herhalen. En zeker bij ruimtelijke vraagstukken: ga letterlijk buiten verkennen hoe het zit. Want buiten is alles anders. | Eindgebruiker Wat is daadwerkelijk de situatie, mijn vraag, mijn behoefte? Wordt er oprecht naar mij geluisterd? Hoe wordt mijn ‘verhaal’ vertaald? Heb ik daar zeggenschap in?
|
Definieer en specificeer de data voor het doel
Definieer en specificeer eerst welke data exact en minimaal noodzakelijk zijn voor het doel, de vraag, het probleem. Specificeer -indien van toepassing, - hoe deze data gebruikt worden in een product (zoals een app, kaart, dashboard, service) en hoe dit product aantoonbaar aansluit op de situatie en behoefte van de eindgebruiker.
| Opdrachtgever Is het doel, de vraag, het probleem voldoende concreet en uitgewerkt, om de exacte databehoefte te kunnen bepalen? Wordt de doelgroep daadwerkelijk geholpen? Voor wie is dit goed? Hoe wordt dit gevalideerd en geverifieerd? | Projectleider Hoe is dit co creatieproces ingericht? Hoe zijn primaire betrokkenen betrokken? Hebben we de juiste design skills en (onafhankelijke) begeleiding aan de tekentafel? Staan de vraag en de primaire belanghebbenden continu centraal? Wie controleert of de juiste (minimaal noodzakelijke) data zijn gedefinieerd en gespecificeerd? Hoe vaak wordt de definitie en specificatie van de data geëvalueerd en bijgewerkt? |
| Uitvoerende team Wat is minimaal noodzakelijk en wat niet (zoals inhoud, actualiteit, scope, duur)? Is deze data en de verwerking wettig, realistisch en haalbaar? Wat zijn de onuitgesproken aannames die ieder stilzwijgend met zich meedraagt? Wat willen we dat er niet gebeurt? Voor wie is dit goed? Voor wie is dit schadelijk? Wordt dit geverifieerd en gemonitord? Hebben we voldoende inhoudelijke domeinkennis in huis of anderszins aangehaakt om het hergebruik van de data goed te kunnen duiden? | Eindgebruiker
|
Verzamel alleen wat nodig is
Verzamel, gebruik, deel en bewaar alleen de minimaal noodzakelijke data die voldoen aan deze specificatie. (Her)gebruik data niet als deze onvoldoende of ‘net niet’ tegemoet komen aan de vraag. Anders gaan de data met het doel aan de haal.
| Opdrachtgever Wordt duidelijk en helder uitgelegd hoe de data beantwoorden aan het doel? Welke afwegingen zijn gemaakt? Ga in gesprek over het (her)gebruik van de data en de zeggenschap daarover. | Projectleider Hoe is de structurele monitoring van de effectiviteit van de data ingericht? Ook data kunnen veranderen. Waardoor deze op enig moment het doel niet meer voldoende beantwoorden. Ga ervan uit dat reeds bestaande data nooit exact voldoen aan de vraag. |
Uitvoerende team Hebben we een afwegingskader? Hoe bepalen we welke data wel en welke niet gebruikt en verzameld worden? Wie besluit hierover? Kunnen wij de (keuze van) data en oplossingen verantwoorden en helder uitleggen? Wordt onze dataverzameling, -gebruik en -opslag gecontroleerd? | Eindgebruiker Zijn de data voldoende effectief voor het doel, voor mijn vraag en voor de situatie? Begrijp ik de keuzes die gemaakt worden? Wat is mijn invloed hierop (geweest)? Ook in de toekomst? Ben ik nog in controle? Heb ik toezicht op de wijze waarop de data wordt verzameld, gebruikt, gedeeld en bewaard? |
Verken alternatieven
Verken of data de beste weg is om het doel te bereiken. Zijn er nog andere manieren, alternatieve oplossingsrichtingen (onderzocht) waarlangs de vraag beantwoord kan worden?
| Opdrachtgever Is open en vrij gezocht naar de beste oplossing? Is data de weg? Zijn alternatieve oplossingsrichtingen serieus onderzocht? En aantoonbaar? Wat legitimeert de keuze om langs (deze) data de vraag te gaan beantwoorden? | Projectleider Zijn alternatieve oplossingsrichtingen serieus onderzocht? Aantoonbaar? Wat legitimeert de keuze om langs (deze) data de vraag te gaan beantwoorden? Is deze keuze gevalideerd of geverifieerd door de primaire belanghebbenden? |
| Uitvoerende team Wat kunnen we leren en gebruiken van (het onderzoek naar) alternatieve oplossingsrichtingen? | Eindgebruiker Voelt de weg langs data als de beste manier om het doel te bereiken, mijn vraag te beantwoorden? Hebben we alternatieve oplossingen voldoende doorleefd met elkaar? |
Actief open en transparant
Transparant ben je niet voor jezelf maar voor anderen. Openheid en transparantie zijn randvoorwaardelijk voor participatie van en verantwoording aan primaire belanghebbenden. Openheid gaat ook over het toegankelijk, herbruikbaar en uitwisselbaar maken van data, services en informatieproducten. Tegelijkertijd zijn er omstandigheden waar openheid en transparantie om voorwaarden vragen. Wanneer bijvoorbeeld persoonlijke data gebruikt worden (privacy) of als commerciële belangen van bedrijven een rol spelen.
Ontwerpprincipes
Wees volledig open en transparant naar alle belanghebbenden. Over het doel, de doelgroep, de herkomst en de context van het datagebruik. Over de dataverwerking en databewerking. Over de dataketen en dataveiligheid (bronnen, opslag en bestemmingen van data). Over wie, waarbij betrokken moet zijn. Over het beeld-, besluit- en beleidsvormingsproces waar data een rol spelen. Over aannames en dilemma's. Definieer samen met de primaire belanghebbenden wat ‘openheid’ en ‘transparantie’ betekenen in jullie samenwerking. Wat is voor hen in het bijzonder belangrijk?
Maak alle bouwstenen (data, diensten en informatieproducten) 'by design' openbaar, vindbaar, toegankelijk, herbruikbaar en controleerbaar. Tenzij wettelijk niet toegestaan of om andere gerechtvaardigde redenen niet wenselijk. Leg in heldere en begrijpelijke taal uit welke data zijn gebruikt, op welke manier, met welke interpretatie en de rechtvaardiging daarvan. Informeer hoe mensen kunnen meedoen, kunnen interveniëren en hoe de autonomie van de gebruiker gewaarborgd blijft (baas over eigen data bijvoorbeeld).
Transparantie is zilver, mensen bereiken is goud. Open en transparant betekent ook de verantwoordelijkheid om belanghebbenden daadwerkelijk te bereiken. En dat ook te controleren. Communicatie is key (en maatwerk). Gedurende de hele levenscyclus van de data en de producten of diensten waarlangs de data gedeeld worden.
Speciaal aan locatiedata
Bij het gebruik van apps zijn veel mensen vaak onbewust van wat er met hun persoonlijke locatiedata gebeurt. Mensen weten vaak niet dat hun locatiedata worden vastgelegd, gedeeld en opgeslagen en voor hoelang. Daardoor hebben ze vaak ook geen controle over die data.
Door middel van geotagging op sociale media kan iemand zijn persoonlijke locatie worden vastgelegd. De meeste gebruikers van sociale media kiezen er bewust voor om zichzelf en anderen te taggen bij foto’s of video's. Waar deze gebruikers minder bewust van zijn, is dat hun locatie via tagging wordt geïdentificeerd. De provider van de dienst deelt deze data vaak met verschillende afnemers. Hoe de data door hen worden gebruikt, is vaak onbekend. Het is daarom belangrijk dat gebruikers bewust worden gemaakt en op de hoogte worden gebracht van de stappen die nodig zijn om de automatische geotagging van de foto's en video's uit te schakelen of om zichzelf te de-taggen.
Het open en transparant zijn, is ook relevant voor niet-persoonlijke locatiedata. Een voorbeeld hiervan is de mutatiesignalering van rotondes in Nederland om data uit het Nationaal Wegenbestand te updaten en hiermee hulpdiensten te helpen. Satellietbeelden zijn gebruikt om de rotondes in kaart te brengen. Het is belangrijk dat men bewust is dat op deze satellietbeelden meer dan alleen de rotondes te zien zijn, maar bijvoorbeeld ook de achtertuin van mensen. Bewoners zijn vaak niet op de hoogte dat een deel van hun woon- en werkomgeving mogelijk wordt vastgelegd door middel van luchtfoto's en satellietbeelden. Het is belangrijk dat bewoners dit weten én nog belangrijker dat ze er ook betrokken worden. Geef aan dat er satellietbeelden van rotondes worden gemaakt. Licht toe waarom deze locatiedata worden verzameld, waarvoor ze worden gebruikt en welke bewerkingen erop zijn gedaan. Leg uit dat de satellietbeelden alleen worden gebruikt om te kijken wat de locatie van de rotondes zijn. Dus dat hetgeen wat je niet nodig hebt, niet wordt gebruikt. Dat geeft de bewoners vertrouwen en wederzijds begrip.
Waar de wet stopt en ethiek verder gaat
“De overheid betracht bij de uitvoering van haar taak openbaarheid volgens regels bij de wet te stellen.” Zo luidt artikel 110 van de Grondwet. Dit geeft aan hoe centraal openbaarheid staat in onze maatschappij. Wordt het belang van openheid daadwerkelijk gevoeld en gevolgd in de praktijk?
De openbaarheid van persoonsgegevens ligt natuurlijk gevoelig. Het belang van privacy en veiligheid weegt zwaarder dan het belang van openbaarheid, waardoor het openbaarmaken van persoonsgegevens in principe alleen met uitdrukkelijke toestemming van de betrokkene mag plaatsvinden. En zelfs met toestemming kan de betrokkene zijn of haar toestemming “te allen tijde intrekken” (artikel 7 AVG), met als gevolg dat de data niet langer openbaar mogen zijn.
Juist vanwege het zware belang van privacy en veiligheid en van informed consent, wordt actieve transparantie daarentegen aangemoedigd in de wet. De AVG beschrijft in artikel 12 [Memorie van Toelichting: WOO Tweede Kamer, vergaderjaar 2013–2014, 33 328, nr. 9. ] met maarliefst zeven bijvoeglijk naamwoorden op welke manier de “verwerkingsverantwoordelijke” (oftewel, degene die verantwoordelijk is voor het doel van en de middelen voor de verwerking van persoonsgegevens) dient te communiceren met de betrokkene. “De verwerkingsverantwoordelijke neemt passende maatregelen opdat de betrokkene...de informatie en...communicatie in verband met de verwerking in een beknopte, transparante, begrijpelijke en gemakkelijk toegankelijke vorm en in duidelijke en eenvoudige taal ontvangt.”
De openbaarheid en transparantie van niet-persoonlijke data is afhankelijk van de instantie die over de data beschikt. Overheidsinstanties zijn verplicht bepaalde informatie, zoals omschreven in de Wet openbaarheid van bestuur (de Wob), te verstrekken. De Tweede Kamer erkent dat “onder de huidige Wob te weinig informatie uit eigen beweging openbaar wordt gemaakt en de uitzonderingsgronden te veel belangrijke informatie uitsluiten [waardoor de hergebruik bepalingen] weinig stimulerend blijken voor een actief open data beleid.” De Wet open overheid (de Woo) gaat hier hoogstwaarschijnlijk verandering in brengen door actieve transparantie en openbaarheid in de regel te verplichten. Overheidsinstanties krijgen als het ware checklists om te controleren wat openbaar moet, zonder de bijbehorende vragen te stellen over wat op een verantwoorde manier openbaar kan. De wet bevordert hierdoor niet de intrinsieke overtuiging, motivatie en ethos om als publieke organisatie open en transparant te handelen. Ethiek vraagt meer.
De WOO-verplichtingen gaan echter alleen gelden voor overheidsinstanties. Private partijen kunnen doorgaans nu nog zelf bepalen hoe open ze zijn. Daar kan binnenkort verandering in komen: de Europese Unie ontwikkelt op dit moment een verordening betreffende een eengemaakte markt voor digitale diensten (The Digital Services Act). Het voorstel roept onder andere “op tot transparantie, informatieverplichtingen en verantwoordingsplicht voor aanbieders van digitale diensten”. Het signaal is duidelijk: openheid dient de norm te zijn. Net zoals etenswaren moeten worden voorzien van een gemakkelijk toegankelijke ingrediëntenlijst en kleding alleen op de markt mag komen zodra duidelijk vermeld staat uit welke materialen het product bestaat. Zo dienen dataproducten (apps, dashboards, etc.) ook een toegankelijk overzicht te hebben van de data die worden geconsumeerd. Dit moet niet worden verborgen in lange servicevoorwaarden en privacybeleidsregels, zoals nu vaak het geval is. Gelukkig hoeft verantwoord gedrag niet te wachten op nieuwe wetgeving. Ondernemingen kunnen nu al binnen de huidige wettelijke kaders stappen zetten om openheid en transparantie te omarmen. Een bedrijf kan zich bijvoorbeeld beroepen op het intellectuele eigendomsrecht om zijn data achter slot en grendel te houden, of een bedrijf kan kiezen om een Creative Commons licentie te hanteren zodat de data open en herbruikbaar zijn.
Handelingsinspiratie Actief open en transparant
Over de dataverwerking en databewerking. Over de dataketen en de dataveiligheid (bronnen, opslag en bestemmingen van data). Wie waarbij betrokken? En in welke beeld-, besluit- en beleidsvormingsproces spelen de data een rol? Wat zijn aannames en dilemma's.
Opdrachtgever Is het helder waarom, door wie en hoe de besluiten tot stand komen? En hoe data daaraan bijdragen? | Projectleider Staan openheid en transparantie expliciet in de 'work breakdown structure'? Gewaarborgd gedurende de gehele levenscyclus van de data en de producten waarlangs de data verwerkt worden. Zijn de verantwoordelijkheden duidelijk? Is governance op de inrichting en naleving van openheid en transparantie georganiseerd? Hoe bepalen we welke informatie niet wordt gedeeld? Of wie toegang krijgt tot informatie en op welke manier? Is ons beslissingsmodel inzichtelijk en controleerbaar? Zo ja, door wie? |
Uitvoerende team Is er een referentie waarlangs openheid en transparantie concreet vormgegeven en ingericht worden? Hebben wij toegang tot alle relevante informatie en begrijpen wij het proces waarlangs die informatie wordt gedeeld? Hebben wij daar zeggenschap over? | Eindgebruiker Begrijp ik de manier waarop data en informatie met mij gedeeld worden? Is het proces duidelijk? Heb ik daar invloed op? Kan ik ergens terecht met vragen? Weet ik wie waarvoor verantwoordelijk is? Wat heb ik nodig om toezicht te kunnen houden op het proces? |
Stem af met wie het raakt
Definieer samen met de primaire belanghebbenden wat ‘openheid’ en ‘transparantie’ betekenen in jullie samenwerking. Wat is voor hen in het bijzonder belangrijk?
| Opdrachtgever Ben ik bereid om samen met eindgebruikers, hergebruikers, en andere primaire belanghebbenden de openheid en transparantie van 'mijn' opdracht serieus vorm te geven? Wie geef ik de opdracht om dit te organiseren en te begeleiden? | Projectleider Hoe zijn primaire belanghebbenden betrokken bij het vormgeven van openheid en transparantie? Bevraag hen in de ontwerpfase, de realisatiefase en (indien relevant) wanneer het product in gebruik wordt genomen. Worden hun informatiebehoeften voldoende meegenomen? Wiens verantwoordelijkheid is het om hen te bevragen? Welke vaardigheden zijn daarvoor nodig? |
Uitvoerende team Begrijpen wij welke informatie en data interessant en relevant zijn voor de primaire belanghebbenden? Weten wij hoe zij deze data en informatie het liefst ontvangen? Weten wij wie daarvoor verantwoordelijk zijn? | Eindgebruiker Wat betekent openheid en transparantie voor mij? Welke verwachtingen wekken deze waarden bij mij op? Wordt hiernaar geluisterd en gehandeld? Kan ik aangeven welke informatie en data belangrijk zijn voor mij? Hoe word ik hierin betrokken en begeleid? Voor degenen die ‘hun’ data delen: Welke informatie heb ik nodig om zeggenschap en controle te houden over mijn data? Krijg ik die informatie ook toegereikt met relevante begeleiding? Heb ik toestemming gegeven voor het verzamelen, gebruiken, delen en verwerken van mijn (locatie)gegevens? En de manier waarop dat gebeurt? |
Toegankelijk by design
Maak alle bouwstenen (data, services en informatieproducten) 'by design' openbaar, vindbaar, toegankelijk, herbruikbaar en controleerbaar. Tenzij wettelijk niet toegestaan of om andere gerechtvaardigde redenen niet wenselijk.
Opdrachtgever Wat is 'ons' ethos en de governance ten aanzien van het open beschikbaar stellen van data, services, algoritmen en informatieproducten? Is dat ook verwerkt in de opdracht? | Projectleider Hoe is de governance ingericht voor bouwstenen (van data, diensten en informatie- producten) die om welke reden dan ook niet open beschikbaar gesteld mogen worden? Wat zijn de voorwaarden en het proces waarlangs bouwstenen beoordeeld kunnen worden? Hoe zijn deze voorwaarden afgestemd en worden deze ook regelmatig geëvalueerd en aangepast? Zo ja, door wie? Zijn de primaire belanghebbenden voldoende geïnformeerd over en bewust van de openheid van alle bouwstenen. Heb ik zicht op de algemene en domeinspecifieke wettelijke kaders ten aanzien van openheid? Zijn de eisen bekend bij en afgestemd met 'externe' leveranciers van bouwstenen? |
Uitvoerende team
| Eindgebruiker Is het duidelijk uit welke bouwstenen het product is opgebouwd? Zijn deze via het informatieproduct ook logisch vindbaar, openbaar toegankelijk, herbruikbaar en controleerbaar? Wordt dit ook duidelijk uitgelegd? Hoe word ik daarin begeleid?
|
Heldere taal
Leg in heldere en begrijpelijke taal uit welke data zijn gebruikt, op welke manier, met welke interpretatie en de rechtvaardiging daarvan. Informeer hoe mensen kunnen meedoen, kunnen interveniëren en hoe de autonomie van de gebruiker gewaarborgd blijft (baas over eigen data bijvoorbeeld).
Opdrachtgever Heb ik betrokkenen inhoudelijk en begrijpelijk geïnformeerd over de opdracht, de context van de opdracht en het doel? Heb ik het besluitvormingsproces goed uitgelegd? Zijn mijn verwachtingen ten aanzien van het project helder voor alle stakeholders? Zijn de relevante informatie en data ook richting mij op een heldere en begrijpelijke manier overgebracht? | Projectleider Moet een vertaalslag plaatsvinden in de communicatie tussen de opdrachtgever, het uitvoerende team en de belanghebbenden? Communiceren alle betrokkenen in dit project op een heldere en begrijpelijke manier over de beslissingen en acties die zij uitvoeren binnen hun rol? Wie controleert dat? Wordt de communicatie ook geëvalueerd? |
Uitvoerende team Hebben we in lekentaal uitgelegd wat de data laten zien en vooral ook wat niet? Is de inhoudelijke context duidelijk? Hebben we de vragen van de primaire belanghebbenden op een transparante manier behandeld? | Eindgebruiker Begrijp ik welke data worden gebruikt en op welke manier de data worden verwerkt, geanalyseerd en geïnterpreteerd? Begrijp ik de keuzes die hierin zijn gemaakt? Is het proces voor mij helder en is voldoende aan mij uitgelegd wat de opdracht en het doel is? Weet ik hoe ik kan bijdragen of interveniëren in het proces? Heb ik voldoende informatie om zeggenschap uit te oefenen over de data en de datatoepassingen? Begrijp ik de informatie, data en processen genoeg om ook een toezichthoudende functie te kunnen uitoefenen? |
Communicatie is key
Transparantie is zilver, mensen bereiken is goud. Open en transparant betekent ook een verantwoordelijkheid om stakeholders daadwerkelijk te bereiken. En dat ook te toetsen. Communicatie is key (en maatwerk). Gedurende de gehele levenscyclus van de data en de producten waarlangs de data verwerkt worden.
| Opdrachtgever Bereikt de informatie (over de opdracht, de context van de opdracht, het proces etc.) daadwerkelijk alle primaire belanghebbenden? Hoe communiceer ik met de belanghebbenden? Welke kanalen, gebruik ik hiervoor? Zijn die ook toegankelijk en wenselijk voor de belanghebbenden? Hoe kan ik dit controleren en mogelijk verbeteren? Is voor mij helder waar ik de informatie moet delen en op welke manier? | Projectleider Hoe zorg ik ervoor dat de nodige informatie toegankelijk, vindbaar en bereikbaar zijn voor de primaire belanghebbenden? Hoe controleer ik dit? Zijn we proactief in onze communicatie en het delen van informatie? Zo ja, wordt onze communicatiestrategie ook gemonitord en geëvalueerd? |
Uitvoerende team Is voor mij helder waar ik de informatie moet delen en op welke manier? Via welke communicatiekanalen? Bereikt de informatie (over het proces, de uitleg, de context, etc.) ook daadwerkelijk de primaire betrokkenen? Hoe controleer ik dit? | Eindgebruiker Kan ik ergens mijn wensen en voorkeuren aangeven wat betreft de toegankelijkheid van de informatie en de communicatie hierover? Kan ik aan de hand van de gedeelde informatie ook toezicht houden op het proces, de afwegingen, beslissingen en uitvoeringen die plaatsvinden? |
Eerlijk kwalitatief en inclusief
Vooringenomenheid (bias), aannames, persoonlijke belangen en andere eenzijdige perspectieven. Het bewust of onbewust bevoordelen of benadelen, onbedoelde discriminatie en profileren van individuen en groepen mensen is een steeds aanwezig risico bij het gebruik van (locatie)data. Geen enkele dataset kan alle relevante facetten van een persoon, gemeenschap, situatie of locatie volledig representeren. Eerlijk gebruik van data erkent en herkent dit. Organiseer en gebruik daarom data die inclusief en van goede kwaliteit is. Inclusiviteit en kwaliteit gaan verder dan data. Bijvoorbeeld ook de vraagstelling, de betrokken mensen, de gebruikte bronnen vereisen inclusiviteit en kwaliteit. Dit verdient aandacht en aanpak bij het ontwerp en gedurende de hele levenscyclus van data en informatieproducten.
Pas toe en leg uit ontwerpprincipes
Herken en erken de altijd aanwezige vooringenomenheid (bias) in jezelf en in anderen. Om het bewust of onbewust bevoordelen of benadelen, onbedoelde discriminatie en profileren van individuen, groepen mensen en locaties te vermijden.
Gebruik altijd een divers en inclusief geheel van bronnen om te komen tot verantwoorde beeld-, beleids- en besluitvorming. In ieder geval: interne en/of externe domeinexpertise; de situatie en locatie ter plekke (gaan kijken); de primaire belanghebbenden (gaan praten); en verantwoorde data.
Maak data voldoende inclusief. Voor een representatieve uitwerking van de voorliggende vraag. Erken dat geen enkele dataset alle relevante facetten van een persoon, gemeenschap, situatie of locatie volledig kan representeren.
Definieer en hanteer de minimaal benodigde kwaliteit van de data om de voorliggende vraag goed te kunnen beantwoorden (zie ook de waarde ‘rechtvaardig doelgericht’). Nog voordat data verzameld en gebruikt worden. Bijvoorbeeld in termen van juistheid, volledigheid, nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en actualiteit. Dit dient als startpunt en referentie om data te kunnen beoordelen, waarderen en organiseren.
Ontwerp, presenteer en visualiseer data, diensten en informatieproducten op basis van de inzichten uit bovenstaande ontwerpprincipes.
Speciaal aan locatiedata
We gaan er vaak vanuit dat mensen die dezelfde locaties bezoeken of dichtbij elkaar wonen, meerdere overeenkomsten hebben met elkaar. Zoals gedeelde interesses, eigenschappen, behoeftes of demografische kenmerken. Dit kan leiden tot stereotyperingen die (groepen) individuen onrechtvaardig profileren en typeren. Stel bijvoorbeeld dat de locatiegeschiedenis van een persoon aantoont dat hij/zij regelmatig dezelfde zorginstelling bezoekt. Dan kan het zijn dat diegene gezondheidsproblemen heeft, maar deze persoon kan ook een gezondheidsmedewerker zijn. Die twee gevallen kunnen moeilijk te onderscheiden zijn met het gebruik van enkel persoonlijke locatiedata. Aannames liggen op de loer: Wat als bekend is welk opleidingsniveau, inkomen, nationaliteit, geslacht en leeftijd die persoon heeft? Bovendien kan de focus op bepaalde overeenkomsten in kenmerken juist leiden tot onterechte vergelijkingen. Gedurende de Covid-19 crisis ontpopten bijvoorbeeld verschillende kaarten met het aantal besmettingen op postcode vier of zes niveau van wijken en buurten, waarbij geen aandacht werd besteed aan het feit dat het ene gebied dichter bevolkt, van grotere omvang en meer stedelijk is dan een ander gebied. Zonder die verschillen te benoemen, ontkoppel je de data van de specifieke ruimtelijke eigenschappen waarvan de data afhankelijk zijn.
En wat als de conclusies die worden onttrokken uit data niet onterecht zijn wegens vooringenomenheid, maar omdat de locatiedata zelf onjuist zijn? Een gezin in Dronten wordt vanwege de coördinaten van hun adres al jaren bedreigd door onbekenden. Ze ontvangen geregeld onaangename berichten als: "We weten je te vinden" en “We zullen je een lesje leren” omdat ze wonen op een plek die foutief gekoppeld is aan meerdere IP-adressen. Organisaties waarvan de fysieke locatie onbekend is, krijgen namelijk de coördinaten van het middelpunt van een land toegewezen. Het land wordt bepaald aan de hand van het IP-adres van de organisatie. Daardoor komen ontevreden mensen die contact zoeken met dergelijke organisaties met een Nederlands IP-adres, in hun online zoektocht vaak uit bij de coördinaten 52°30 0 N, 5°45 0 E. Oftewel het middelpunt van Nederland én tevens de woonplaats van het gezin in Dronten. Ditzelfde komt ook voor in de Verenigde Staten waarbij een gezin in Kansas wordt bedreigd omdat ook hun adres in het middelpunt van het land is. Hun adres is gekoppeld met 600 miljoen IP-adressen van organisaties. Een ogenschijnlijk onschuldige fout kan dus directe nadelige consequenties hebben. Daarom is het zo belangrijk om de kwaliteit van locatiedata te waarborgen.
Waar de wet stopt en ethiek verder gaat
Met uitdrukkelijke toestemming mogen persoonsgegevens worden gedeeld. Daarbij geldt wel de verwachting dat die persoonsgegevens kloppen. Die verwachting is wettelijk vastgelegd in artikel 1(d) van de AVG: “Persoonsgegevens moeten juist zijn en zo nodig worden geactualiseerd; alle redelijke maatregelen moeten worden genomen om de persoonsgegevens die, gelet op de doeleinden waarvoor zij worden verwerkt, onjuist zijn, onverwijld te wissen of te rectificeren ("juistheid").” Maar wie bepaalt wat juist is? Volgens artikel 16 van de AVG is dat de betrokkene. Die kan namelijk eisen dat de hen betreffende onjuiste en onvolledige persoonsgegevens gecorrigeerd en/of aangevuld worden.
Maar wat zijn persoonsgegevens? De luchtkwaliteit op een balkon kan bijvoorbeeld suggereren dat de bewoner rookt, maar data van een luchtmeetsensor worden doorgaans niet gezien als persoonsgegevens. Heeft die bewoner dan ook zeggenschap over de juistheid en volledigheid van de data? En wat als metingen aantonen dat de luchtkwaliteit in de wijk doorgaans slecht is, terwijl de buren (die geen sensor hebben en niet meedoen aan het meetproject) hun huis proberen te verkopen? Zij worden indirect belast met de conclusies die worden getrokken uit data die buiten hun om verzameld, verwerkt en gedeeld worden. Hebben zij zeggenschap over de juistheid en volledigheid van die data? Wie definieert datakwaliteit?
Eerlijk datagebruik is niet alleen afhankelijk van de kwaliteit van de data. Dit is waar de wet stopt en de ethiek verder gaat: het punt waarop niet meer wordt gekeken naar de data zelf, maar naar de eisen die we stellen aan het gebruik ervan. Waar zijn de standaarden voor gelijkheid, inclusiviteit en integriteit in het datagebruik? Waar kan ik de beperkingen ten aanzien van aannames en vooroordelen vinden in de metadata? In artikel 1 van de Grondwet staat: “Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.” Hoe voorkomen we (onbedoelde) profilering, stereotypering en discriminatie bij het gebruik van data? Die vragen worden overgelaten aan de ethie
Herken bias
Herken en erken de altijd aanwezige vooringenomenheid (bias). In jezelf en in anderen. Om het bewust of onbewust bevoordelen of benadelen, onbedoelde discriminatie en profileren van individuen, groepen mensen en locaties te vermijden.
Opdrachtgever Welke aannames zitten verscholen in deze opdracht? In de totstandkoming, vormgeving en uitvoering ervan? In de selectie van de opdrachtnemer en projectleider? Hoe haal ik die aannames bovenwater? En als ik ze in zicht heb, wat doe ik er dan mee? In welke mate beïnvloeden zij de opdracht (totstandkoming, vormgeving en uitvoering ervan)? Hoe meet en valideer ik dat? | Projectleider Welke aannames zitten verscholen in het doel, de opgave en de uitvoering van het project? Hoe kan ik, samen met het team, deze aannames inventariseren, benoemen, bespreken en valideren? Hoe beperk ik het risico dat dit project of product discriminatie van bepaalde mensen, groepen of locaties provoceert? Heeft het team de ruimte en de vrijheid om aannames, vooroordelen, (persoonlijke) belangen, overtuigingen, patronen en andere eenzijdige perspectieven te adresseren en te bespreken? Is hier een proces voor ingericht? |
Uitvoerende team Zijn wij betrokken bij gesprekken met mensen die geraakt worden door het project of product? Zodat hun verschillende perspectieven en belangen leidend zijn, in plaats van ‘onze’ vooringenomenheid. | Eindgebruiker
|
Gebruik diverse bronnen
Gebruik altijd een divers en inclusief geheel van bronnen om te komen tot verantwoorde beeld-, beleids- en besluitvorming. In ieder geval: interne en/of externe domeinexpertise; de situatie en locatie ter plekke (gaan kijken); de primaire belanghebbenden (gaan praten); en verantwoorde data.
| Opdrachtgever Heb ik een goed beeld van de benodigde bronnen voor een zorgvuldige beantwoording van de voorliggende vraag of opdracht? Niet datagedreven, maar zelf doorleven. Zijn de verschillende gegevensbronnen inclusief verwerkt in de opdracht of opgave? Hoe kan ik dat controleren? Zijn er voldoende middelen (zoals tijd en budget) beschikbaar om een divers en inclusief geheel van bronnen te kunnen raadplegen? Waar kan ik dit verifiëren? | Projectleider Welke bronnen zijn relevant voor dit project? Wie bepaalt dat? |
Uitvoerende team Is het duidelijk welk proces we volgen om iedere bron optimaal te kunnen betrekken, bevragen en benutten? Welke methodieken worden gebruikt? Evalueren we deze methodieken ook? | Eindgebruiker Hoe zijn de verschillende bronnen meegenomen in het proces en het eindresultaat? Welke keuzes zijn daarbij gemaakt? Heb ik inzichten in de resultaten en inzichten vanuit de afzonderlijke bronnen? Welke bronnen vind ik relevant voor een verantwoorde beeld-, beleids- en besluitvorming? Hoe vind ik dat deze verwerkt moeten worden?? Heb ik voldoende informatie om te kunnen controleren of alle relevante bronnen op een verantwoorde manier zijn verwerkt? Welke rol speel ik bij het betrekken, bevragen, benutten en evalueren van de diverse bronnen? |
Maak data voldoende inclusief
Voor een representatieve uitwerking van de voorliggende vraag. Erken dat geen enkele dataset alle relevante facetten van een persoon, gemeenschap, situatie of locatie volledig kan representeren.
Opdrachtgever Heb ik voldoende zicht op de data? Ben ik in staat om in te schatten of deze voldoende representatief zijn? Wie controleert of de data voldoende inclusief en representatief zijn? | Projectleider Wanneer zijn de data voldoende representatief? Wie bepaalt dat? Wie evalueert dat? Hoe zijn de juiste mensen vanuit verschillende perspectieven en (domein)expertise betrokken bij het ontwerpen en beoordelen van de data? Is deze groep mensen voldoende inclusief, volledig, integer en bekwaam? Hoe organiseer ik dat de data het juiste beeld schetsen en de werkelijkheid zo goed mogelijk reflecteren? Wie controleert en verifieert dit beeld? En op welk moment? Waar kunnen data misbruik, risico’s, waarschuwingen en onbedoelde negatieve resultaten van het datagebruik anoniem en veilig gedeeld worden? Waar kunnen onbedoelde fouten van het datagebruik gemeld worden? Wie kunnen deze meldingen doorgeven? En op welk moment? |
Uitvoerende team Zijn alle relevante personen, groepen en locaties voldoende vertegenwoordigd in de data? Wie controleert dat? Wat ontbreekt en wat is ondervertegenwoordigd? Hoe compenseren we dat? Benoem, bespreek en verklaar beperkingen, afwijkingen, inconsequenties en andere ongelijkheden in de data. Kunnen we het beeld dat wordt geschetst aan de hand van de door ons gebruikte data verantwoorden? | Eindgebruiker Kan ik duiden welke data zijn verzameld en gebruikt gedurende het proces en/of in het eindresultaat ? En kan ik uitleggen hoe personen, groepen, objecten en locaties zijn gerepresenteerd? Vind ik dat alle relevante data zijn gebruikt? En dat het beeld dat geschetst wordt ook mijn werkelijkheid zo goed mogelijk reflecteert? Kan ik meldingen doorgeven indien dit niet zo is? Wordt hier ook op geacteerd? Welke rol speel ik bij het betrekken, bevragen, benutten en controleren van de diverse data? |
Definieer en hanteer minimaal benodigde kwaliteit data
Definieer en hanteer de minimaal benodigde kwaliteit van de data om de voorliggende vraag goed te kunnen beantwoorden (zie ook de waarde ‘rechtvaardig doelgericht’). Nog voordat data verzameld en gebruikt worden. Bijvoorbeeld in termen van juistheid, volledigheid, nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en actualiteit. Dit dient als startpunt en referentie om data te kunnen beoordelen, waarderen en organiseren.
| Opdrachtgever Is een begrijpelijke uitleg en verantwoording van de gekozen datakwaliteit beschikbaar en deelbaar? Is daarbij ook verifieerbaar in hoeverre daadwerkelijk gebruikte data aan deze kwaliteit voldoen? Voldoet deze kwaliteit ook aan mijn opdrachtomschrijving? Waak voor 'data jumping'. Waarbij de kwaliteit van reeds beschikbare data de kwaliteitsnorm bepaalt en niet de voorliggende vraag. | Projectleider Heb ik vroegtijdig ruim aandacht ingepland voor het bepalen van de kwaliteitsstandaarden die ik wil hanteren? Welke expertise heb ik nodig bij het opstellen van deze standaarden? Wie is/zijn verantwoordelijk voor het implementeren van deze standaarden? Hoe kan ik controleren of deze standaarden worden nageleefd? Hoe zorg ik voor een transparante uitleg en verantwoording van de gekozen datakwaliteit? Op welke momenten gedurende het project en het datagebruik controleer ik of de definitie van de benodigde datakwaliteit nog steeds geldend is? Wanneer evalueer ik onze kwaliteitsstandaarden? Hoe richt ik een proces in waarbij de primaire belanghebbenden invloed kunnen uitoefenen op de juistheid, volledigheid, nauwkeurigheid, betrouwbaarheid en actualiteit van de data? |
Uitvoerende team Is voor ons duidelijk welke kwaliteitsstandaarden wij hanteren? Hebben wij inspraak over (de implementatie van) deze standaarden? Is samen met de bronhouders een gesprek gevoerd over de datakwaliteit, de voorliggende vraag en de behoefte van de primaire belanghebbenden? | Eindgebruiker Kan ik uitleggen welke datakwaliteit is gehanteerd? Voldoen de kwaliteitsstandaarden aan mijn behoefte?
|
Benut de ontwerpprincipes
Ontwerp, presenteer en visualiseer data, services en informatieproducten op basis van de inzichten uit bovenstaande ontwerpprincipes (de principes voor eerlijk datagebruik).
Opdrachtgever Zijn de ontwerpprincipes voor eerlijk datagebruik voldoende benadrukt in de uitvoering van de opdracht en het eindresultaat? Wat heb ik nodig om daarop te kunnen sturen? Hoe kan ik dit controleren en evalueren? | Projectleider Hoe zorg ik ervoor dat alle keuzes en overwegingen met betrekking tot datainclusiviteit en -kwaliteit eerlijk worden weerspiegeld in de presentatie of visualisatie van het eindresultaat? |
Uitvoerende team Hoe worden de principes voor eerlijk datagebruik ook meegenomen in het ontwerp, de presentatie of de visualisatie van het eindresultaat? Hoe kunnen we misleidende conclusies voorkomen? Let op kleurgebruik, accentueringen, (geo)grafische weergaven en andere keuzes die mogelijk vanuit een eenzijdig perspectief zijn gemaakt.
| Eindgebruiker In hoeverre zijn de principes voor eerlijk datagebruik naar mijn tevredenheid uitgewerkt in het ontwerp, de presentatie en de visualisatie van het eindproduct? Welke conclusies trek ik uit de manier waarop de data worden gepresenteerd of gevisualiseerd in het eindproduct? Zijn deze misleidend of eerlijk? Hoe verwerk ik de ontwerpprincipes voor eerlijk datagebruik in mijn uitleg, interpretatie en toepassing van het eindresultaat? |
Solidair betrokken
Voor maatschappelijke opgaven is solidaire betrokkenheid van primaire belanghebbenden randvoorwaardelijk om te komen tot open, eerlijke en inclusieve beeld-, oordeels-, en besluitvorming. En randvoorwaardelijk om te komen tot open, eerlijke en inclusieve producten en diensten. Ook voor commerciële toepassingen die geen maatschappelijke opgave dienen is de betrokkenheid van primaire belanghebbenden essentieel. Een duurzame vertrouwensrelatie bevordert de kwaliteit, de vraag naar- en de adoptie van (informatie)producten.
Primaire belanghebbenden
Primaire belanghebbenden zijn de mensen die direct te maken hebben met de (maatschappelijke) opgave, met het voorliggende vraagstuk. De mensen die moeten 'bewegen' om een bepaald doel te kunnen bereiken. De mensen die direct de gevolgen ondervinden van beeld-, oordeels- en besluitvorming. Primaire belanghebbenden zijn ook de mensen die bijvoorbeeld hun (persoonlijke) data delen én ieder ander die op welke manier dan ook beïnvloed wordt langs het gebruik van de data. Individuen, specifieke locaties, groepen mensen, organisaties. Primaire belanghebbenden zijn leidend en sturend in een opgave. Zij 'maken' de opgave. En primaire belanghebbenden zijn leidend en sturend in het ontwerp, de realisatie en het gebruik van informatieproducten die de betreffende opgave ondersteunen. Dat kan alleen door primaire belanghebbenden vroegtijdig te betrekken, te bevragen en te begrijpen. Al voordat er überhaupt keuzes gemaakt worden voor de inzet van data en informatieproducten.
Zijn er dan ook secundaire belanghebbenden? Jazeker! Secundair belanghebbenden zijn alle betrokken partijen die een opgave én de primaire belanghebbenden dienen en ondersteunen, maar zelf niet direct de gevolgen ondervinden van beeld-, oordeels-, en besluitvorming. Dit zijn vaak overheden, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en bedrijven.
Waarom solidair betrokken? Solidair staat gelijk aan verbondenheid en saamhorigheid. Aan naast elkaar staan, niet tegenover elkaar. Aan elkaar ondersteunen vanuit een fundamenteel gelijkwaardige positie. Dat is de kern van solidaire betrokkenheid. De ruimte om niet alleen vragen te stellen, maar ook om advies te geven, mee te doen, te interveniëren. Niet uit liefdadigheid, maar uit oprechte betrokkenheid.
De aard en omvang van de betrokkenheid van primaire belanghebbenden verschillen per opgave, per vraagstuk, per opdracht, per product, per situatie. Dit wordt onder meer beïnvloed door: de impact op mensen; de duur (eenmalig, tijdelijk of structureel); de risico's (privacy, veiligheid, gelijkheid); de geografische scope (internationaal, landelijk, regionaal, (hyper)lokaal); het domein (publiek, privaat); het specifieke doel van het datagebruik; de fase van ontwikkeling en realisatie. Dit en dat bepaalt ook de (werk)vorm waarlangs primaire belanghebbenden betrokken worden. Dat is maatwerk.
Vooral bij de ontwikkeling en inzet van data en informatieproducten voor maatschappelijke opgaven zijn de eindgebruikers vaak secundaire belanghebbenden. Bijvoorbeeld beleidsmedewerkers en bestuurders van overheidsorganisaties. Binnen de muren van de organisatie worden deze 'eindgebruikers' goed bedoeld centraal gesteld. Echter vindt beeld-, oordeels-, en besluitvorming dan plaats zonder solidaire betrokkenheid van de 'externe' primaire belanghebbenden. Het is daarom essentieel eindgebruikers en primaire belanghebbenden bij elkaar te brengen.
Pas toe en leg uit ontwerpprincipes
De primaire belanghebbenden zijn leidend binnen de opgave. Werk daarom actief met hen samen:
a. met burgers, bedrijven en alle andere 'lokale experts' die rechtstreeks te maken hebben met het voorliggende vraagstuk;
b. met de mensen die direct de gevolgen ondervinden van datagedreven beeld-, oordeels- en besluitvorming of andere toepassingen van data;
c. met de mensen voor wie een informatieproduct bedoeld is, de eindgebruikers;
d. met de mensen en locaties die voorkomen in de gebruikte data en gerelateerde informatieproducten;
e. met de mensen die bewust of onbewust hun data delen, langs of voor jouw specifieke toepassing;
f. met de mensen en locaties die niet (perse) in de data vertegenwoordigd zijn maar zich wel verhouden tot de voorliggende opgave.
Breng de primaire belanghebbenden in een gelijkwaardige positie. Stel hen in staat het proces (ook van beeld-, oordeels- en besluitvorming), de data, technologie en informatieproducten kritisch te kunnen bevragen. En hun eigen waarden te kennen en te kunnen beschermen.
Betrek en begrijp primaire belanghebbenden bij voorkeur in hun natuurlijke habitat, hun eigen omgeving. Het vertrekpunt is de context, de dynamiek en het perspectief van de primaire belanghebbenden. In relatie met de voorliggende opgave. Hoe zij zich daartoe verhouden en zich daarin manifesteren. Ga kijken en ga luisteren.
Geef primaire belanghebbenden invloed en inspraak gedurende de hele levenscyclus van het proces, het project, de data en het (informatie)product. Niet alleen om risico's te analyseren en te beperken maar juist ook om de kwaliteit en bruikbaarheid van de data en de toepassing te verhogen.
Speciaal aan locatiedata
Er zijn meerdere platforms die een geografisch overzicht bieden van restaurants, hotels, winkels, huisartspraktijken, musea, scholen, etc.. Vaak is de locatie een belangrijke filter. Mensen zoeken iets in de buurt. Andere filters zijn meestal: prijs, beoordeling, aantal recensies, populariteit en openingstijden. Wie zijn de primaire belanghebbenden bij de ontwikkeling en gebruik van deze platforms? De organisaties weergegeven op de platforms. Personen die data delen met de platforms om ervan gebruik te maken. Anderen die worden beïnvloed door deze platforms. Denk aan organisaties die potentiële bezoekers mislopen omdat ze niet vallen binnen bepaalde categorieën of filters van een platform. Of personen die geen gebruik maken van het platform, maar wel ineens geconfronteerd worden met meer drukte in de buurt of bij de huisarts, supermarkt of school bijvoorbeeld. Of nabijgelegen organisaties die de gevolgen van een verschil in bezoekersaantallen ook ondervinden. Of personen die geen toegang hebben tot deze platforms (vanwege een gebrek aan technologische vaardigheden of apparaten) en daardoor geen gebruik kunnen maken van de dienstverlening. Of bedrijven die de data van de platforms verrijken of hergebruiken voor winst. Zijn dat ook primaire belanghebbenden? In hoeverre dienen zij betrokken te zijn in dergelijke projecten?
Het speciale aan locatiedata is dat ze waardevolle, inzichtelijke informatie bieden en makkelijk te verkrijgen zijn, waardoor ze vaak lucratief worden ingezet. De partijen die bij dergelijke lucratieve projecten structureel aan tafel zitten zijn doorgaans degene die de data verzamelen en degene die de data toepassen (opdrachtgevers, projectleiders of uitvoerders). Om op verantwoorde wijze met locatiedata om te gaan, moeten juist de primaire belanghebbenden een gelijkwaardige plek aan die tafel krijgen. De personen en organisaties die rechtstreeks worden geraakt. Dat is solidaire betrokkenheid. Natuurlijk is toegang tot de beoogde school anders dan toegang tot een hotel, maar vanuit een moreel standpunt moeten alle projecten uiteindelijk het algemeen welzijn en -belang dienen. Dat kan alleen door de leden van de maatschappij die worden getroffen door het project een stem te geven.
Waar de wet stopt en ethiek verder gaat
Deze kernwaarde legt de focus op het betrekken van de primaire belanghebbenden. Wat is het verschil tussen deze belanghebbenden en de betrokkenen? De Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) legt de aandacht op “de betrokkene”. De toekomstige Omgevingswet heeft het over “belanghebbenden”. Moeten deze groepen op dezelfde manier worden meegenomen in het proces? Wat zegt de wet en wat zegt de ethiek?
De AVG definieert “de betrokkene” in artikel 4 als: “een geïdentificeerde of identificeerbare natuurlijke persoon”. Oftewel, het datasubject. Deze persoon heeft vergaande bescherming vanuit de AVG (denk aan het recht op vergetelheid; -inzage; -bezwaar; etc.). De structurele betrokkenheid van deze persoon is in principe verankerd in de wet. Zie ook artikel 12 (dat ook werd besproken onder de kernwaarde: Actief open en transparant) waarin de betrokkene verplicht moet worden meegenomen gedurende het hele verwerkingsproces van de data over hem/haar. Dat betekent daarentegen niet dat de betrokkene ook zeggenschap heeft over het doel en de inrichting van het project. De betrokkenheid gaat puur en alleen om de data. Daarin gaat deze kernwaarde verder: een verantwoorde omgang met locatiedata betekent dat ook alles eromheen verantwoord moet zijn ingericht.
Is de betrokkenheid solidair? Dat hangt af van de manier waarop de betrokkene wordt meegenomen. Een solidaire betrokkenheid is alleen mogelijk zodra de dynamiek tussen de betrokkene en de datahouder fundamenteel gelijkwaardig is. Dat houdt in dat de betrokkene niet alleen wordt meegenomen omdat het ‘moet’ (om de verplichte ‘checklist’ af te vinken), maar omdat deze interactie vanuit beide kanten kan leiden tot nieuwe inzichten en gewenste resultaten. Dat is nog een ethisch component: de betrokkenheid moet vanuit beide kanten gebaseerd zijn op gelijkwaardigheid.
Dit principe van participatieve gelijkwaardigheid staat niet verankerd in de wet, maar wordt wel genoemd in de Denkwijze(r) voor goede participatie van Informatiepunt Leefomgeving (IPLO). IPLO biedt juridisch uitleg en praktische toepassingen van de Omgevingswet. De toelichting bij de Omgevingswet definieert belanghebbenden als “burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en andere overheden”. In deze kernwaarde wordt een onderscheid gemaakt tussen primaire en secundaire belanghebbenden, omdat de mate en wijze van betrokkenheid van deze groepen varieert. De wet doet dit niet.
De Omgevingswet legt de nadruk op het belang van participatie, oftewel “het in een vroegtijdig stadium betrekken van belanghebbenden bij het proces van de besluitvorming over een project of activiteit”. In veel gevallen onder de Omgevingswet, is de overheid verplicht tot het inrichten van een participatietraject met belanghebbenden. Bijvoorbeeld bij het maken van een omgevingsvisie (de overheids beleidsdoelen voor de fysieke leefomgeving op lange termijn). Daarbij heeft de overheid een motivativeringsplicht. Dat houdt in dat de overheid moet uitleggen hoe belanghebbenden bij de voorbereiding zijn betrokken en tot welke resultaten dat heeft geleid (artikel 10.7 van het Omgevingsbesluit). De wet schrijft niet voor hoe de overheid de belanghebbenden moet betrekken: dat is maatwerk. Als de overheid deze motiveringsplicht niet goed naleeft, dan kan de rechter het besluit vernietigen. Bij een besluit naar aanleiding van een omgevingsvergunning kan de overheid hulp krijgen van de vergunningaanvrager. De aanvrager is namelijk wettelijk verplicht om aan te geven of participatie al heeft plaatsgevonden. En zo ja, hoe participatie heeft bijgedragen aan de resultaten (artikel 16.55 van de Omgevingswet). Dit laat goed zien dat betrokkenheid niet alleen vanuit één kant moet komen, maar een samenwerking is tussen de verschillende partijen.
Door participatie zo nadrukkelijk te verplichten, wordt het belang erkend en krijgen overheidsinstanties ruimte om een werkwijze in te richten waarin belanghebbenden daadwerkelijk worden bevraagd en gehoord. Verschillende organisaties hebben structuren opgericht om de overheid te helpen bij de inrichting van de participatieplicht (zie bijvoorbeeld de Omgevingstafel van de VNG). De ruimte die de wet geeft ten aanzien van de invulling van die plicht, is waar de wet stopt en de ethiek verder gaat. Structurele, solidaire betrokkenheid is niet hetzelfde als een motiveringsplicht aan het begin van een project.
Werk samen met primaire belanghebbenden
De primaire belanghebbenden zijn leidend binnen de opgave. Werk daarom actief met hen samen:
met burgers, bedrijven en alle andere 'lokale experts' die rechtstreeks te maken hebben met het voorliggende vraagstuk;
- met de mensen die direct de gevolgen ondervinden van datagedreven beeld-, beleids- en besluitvorming of andere toepassingen van data;
- met de mensen voor wie een informatieproduct bedoeld is, de eindgebruikers;
- met de mensen en locaties die voorkomen in de gebruikte data en gerelateerde informatieproducten;
- met de mensen die bewust of onbewust hun data delen, langs of voor jouw specifieke toepassing;
- met de mensen en locaties die niet in de data vertegenwoordigd zijn maar zich wel verhouden tot de voorliggende opgave.
Opdrachtgever Hoe zijn de primaire belanghebbenden betrokken bij de totstandkoming en uitvoering van de opdracht? Staan de belangen van de primaire belanghebbenden in de opdracht centraal? Hoe kan ik dat controleren? | Projectleider Hoe wordt de stakeholderanalyse uitgevoerd? Hebben mensen en organisaties de kans om zichzelf als (primaire) belanghebbenden te positioneren in het proces en project? Wordt de stakeholderanalyse voldoende herhaaldelijk in het proces uitgevoerd? Heb ik een actueel overzicht van alle primaire belanghebbenden, hun belangen en hoe zij betrokken zijn in het proces? Kan ik dit overzicht verantwoorden? Hoe is de samenwerking met de primaire belanghebbenden georganiseerd en verwerkt in het proces? Is iemand verantwoordelijk gesteld voor het organiseren en begeleiden van de samenwerking met de primaire belanghebbenden? Is er iemand anders die hier toezicht op houdt? Hoe kan ik gebruik maken van bestaande participatiestructuren en belangengroepen waarin mensen al georganiseerd zijn? Is er een communicatiekanaal waar datamisbruik, risico’s, waarschuwingen en onbedoelde negatieve resultaten van het datagebruik anoniem en veilig gedeeld kunnen worden? |
Uitvoerende team Is een actueel overzicht voorhanden van alle primaire belanghebbenden, hun belangen en hoe zij betrokken zijn in de verschillende werkprocessen? | Primair belanghebbende Ben ik als primaire belanghebbende voldoende betrokken bij dit project en het proces? Ben ik in beeld gebracht in de stakeholderanalyse? Kan ik dat verifiëren? Hebben wij als primaire belanghebbenden voldoende invloed en medezeggenschap in de voor ons relevante processen? Worden onze belangen gelijkwaardig behandeld? Wordt voldoende rekening gehouden met de verschillen in aard en omvang van onze betrokkenheid in de samenwerking? Hoe kunnen we dit controleren? |
Gelijkwaardige positie
Breng de primaire belanghebbenden in een gelijkwaardige positie. Stel hen in staat het proces (ook van beeld-, oordeels- en besluitvorming), de data, technologie en informatieproducten te kunnen begrijpen, bevragen en beïnvloeden. En daarbij hun eigen waarden te kennen en te kunnen beschermen.
| Opdrachtgever Geeft de opdracht expliciet aandacht aan de begeleiding van de primaire belanghebbenden? Zodat zij het proces, de data, de technologie en informatieproducten begrijpen, kunnen bevragen en kunnen beïnvloeden? Wat is voor de verschillende primaire belanghebbenden belangrijk binnen de opgave en in het proces? Besteedt de opdracht hier expliciet aandacht aan? | Projectleider Hoe worden de verschillende primaire belanghebbenden begeleid en ondersteund? Is deze begeleiding en ondersteuning belegd en opgenomen in het werkproces? Wordt het ook regelmatig geëvalueerd? Zijn alle primaire belanghebbenden in staat om gelijkwaardig te kunnen deelnemen aan het proces? Hoe valideer ik dit? Heb ik de ruimte gecreëerd voor alle belanghebbenden om hun rol en positie in het proces te bespreken, bevragen en betwisten? Hoe valideer ik dit? Heb ik voldoende rekening gehouden met de verschillen in aard en omvang van de betrokkenheid van de primaire belanghebbenden? Hoe valideer ik dit? |
Uitvoerende team Welke instrumenten en processen bieden wij de primaire belanghebbenden, zodat zij het proces, de data, technologie en informatieproducten kunnen begrijpen, bevragen en beïnvloeden? | Primair belanghebbende Zijn wij en onze belangen gelijkwaardig in dit proces? Hoe kan ik controleren? Heb ik daadwerkelijk de ruimte om mijn eigen belangen en waarden te behartigen? Ben ik in staat om mee te kunnen denken, spreken, luisteren en doen? Hoe word ik daarin ondersteund? Voel ik mij vrij om mijn positie in dit proces of project te bespreken, bevragen en betwisten. |
Ga kijken en ga luisteren
Betrek en begrijp primaire belanghebbenden bij voorkeur in hun natuurlijke habitat, hun eigen omgeving. Het vertrekpunt is de context, de dynamiek en het perspectief van de primaire belanghebbenden. In relatie met de voorliggende opgave. Hoe zij zich daartoe verhouden en zich daarin manifesteren. Ga kijken en ga luisteren.
| Opdrachtgever Hoe stimuleert de opdracht iedereen binnen het project (inclusief mijzelf) om te gaan kijken bij en te gaan luisteren naar de primaire belanghebbenden? Om met elkaar de verschillende situaties, contexten en perspectieven te ervaren, te begrijpen en te verwerken. Heb ik voldoende zicht op de daadwerkelijke ervaringen van de primaire belanghebbenden? Hoe kan ik dit controleren? | Projectleider Hoe betrek en begrijp ik de primaire belanghebbenden vanuit hun vertrekpunt, situatie en perspectief? Gedurende het project. Heb ik daar voldoende tijd en aandacht voor gereserveerd? |
Uitvoerende team Behartigen de data, technologie en informatieproducten de belangen van de primaire belanghebbenden? Door wie en wanneer wordt dit geverifieerd? | Primair belanghebbende Sta ik open voor een samenwerking in dit project, waarbij anderen mij zo veel mogelijk proberen te begrijpen en te betrekken? Ben ik bereid mijn verhaal, ervaring en perspectief te delen op een begripvolle manier? Wordt het ook op een gelijkwaardige manier vertaald binnen het project? Kan ik dat controleren? Ga ik ook kijken en luisteren bij andere belanghebbenden in het project? Heb ik een helder beeld van de situatie en context waarin anderen zich verkeren binnen dit proces? |
Geef invloed en inspraak
Geef primaire belanghebbenden invloed en inspraak gedurende de hele levenscyclus van het proces, het project, de data en het (informatie)product. Niet alleen om risico's te analyseren en te beperken maar juist ook om de kwaliteit en bruikbaarheid van de data en de toepassing te verhogen.
| Opdrachtgever Hoe wordt de structurele solidaire betrokkenheid van primaire belanghebbenden gedurende de hele levenscyclus van de opdracht, het proces, de data en het (informatie)product georganiseerd? Heb ik daar voldoende toezicht op? | Projectleider Zijn de primaire belanghebbenden al vanaf de ontwerpfase van het project intensief betrokken? Wie controleert dat en op welke manier? Wordt de betrokkenheid van de primaire belanghebbenden zodanig gestimuleerd en georganiseerd dat het blijft bestaan na de lancering van het eindresultaat? Vinden er regelmatig evaluaties plaats met de primaire betrokkenen? Gedurende en na afloop van het project? |
Uitvoerende team Hoe hebben de primaire belanghebbenden invloed en inspraak op de data die wij verzamelen, verwerken, toepassen, gebruiken en delen? En op het eindresultaat (bijv. het (informatie)product)? Gedurende de hele levenscyclus van het proces?
| Primair belanghebbende Is voldoende rekening gehouden met de verschillen in aard en omvang van onze betrokkenheid, afhankelijk van onze situatie? Vind ik deze verschillen rechtvaardig en gelijkwaardig? Hebben wij gedurende het gehele project en proces structureel de mogelijkheid om invloed en inspraak uit te oefenen op het proces, het project, de data en het (informatie)product? Wordt hier ook op gestuurd en geëvalueerd? |