Michel Grothe | 15 december 2022
Door de groeiende woningnood staat het groen in steden onder druk. Maar steden hebben dat groen steeds harder nodig vanwege klimaatverandering. Groen draagt bij aan de vermindering van hittestress en wateroverlast. De Groene Baten Planner laat zien dat groen geen kostenpost is, maar juist van waarde is in steden, zowel maatschappelijk als financieel. Het is de hoogste tijd voor een (her)waardering van ons groen binnen en buiten de stad. Digital twins maken deze waardering van groen inzichtelijk in Zwolle en Amersfoort.
De coronacrisis heeft ons meer en meer gewezen op het belang van de natuur, het groen, en de parken in de stad. We wandelen en fietsen meer en zijn het groen en de natuur in onze directe woonomgeving meer gaan waarderen. Tevens speelt vergroening een steeds grotere rol in klimaatadaptatie; het helpt om hitte in onze versteende steden te temperen en wateroverlast tegen te gaan. Bomen zorgen voor schaduw waardoor de gevoelstemperatuur daalt. Groen zorgt ook voor waterafvoer bij extreme regenval met als gevolg minder wateroverlast. En groen maakt ons gezonder. Bewoners van een groene woonomgeving voelen zich gezonder en bezoeken minder vaak de huisarts. Maar het groen in de stad staat onder druk en is door allerlei oorzaken de laatste decennia afgenomen. Bij het bouwen in de stad wordt groen nog te vaak beschouwd als een (te grote) kostenpost.
De Groene Baten Planner is een instrument, dat de maatschappelijke baten van groen en vergroenen in beeld brengt. Dat helpt om groen meer op de agenda te zetten bij de ontwikkeling van steden en de woningbouwopgave. Inzicht geven in de opbrengsten voor mens en milieu met een digital twin blijkt een volgende logische stap uit digital twin experimenten met de Groene Baten Planner in de gemeenten Zwolle en Amersfoort.
Nieuwe Veemarkt Zwolle
Wonen op de plek van de huidige IJsselhallen in Zwolle moet over 5 jaar mogelijk zijn. Het 8,5 hectare tellende terrein wordt daarmee de grootste binnenstedelijke nieuwbouwlocatie in Zwolle. De werktitel voor deze gebiedsontwikkeling is Nieuwe Veemarkt geworden. Er worden nu plannen gemaakt voor de herontwikkeling van het voormalige Veemarktterrein. Er zal zo duurzaam, circulair en klimaatadaptief mogelijk worden gebouwd, met veel aandacht voor water en groen. De eerste plannen zijn onlangs gepresenteerd door de gemeentelijke stedenbouwkundigen. Met 400 tot 600 nieuwe woningen ligt de nadruk op wonen, al komt er waarschijnlijk ook ruimte voor kantoren, winkels en andere voorzieningen. Daarvoor worden nu verschillende varianten uitgewerkt en met elkaar vergeleken. Eén van de varianten is uitgewerkt in 3D (zie figuur 1). Die variant omvat ook het gebied Kamperpoort dat aansluit op het terrein van de voormalige Veemarkt. In 2030 is dit een uitnodigende groene stadsbuurt met een expressief gezicht, bijvoorbeeld door opvallende architectuur.
Figuur 1 – Digitale Tweelingstad Zwolle met ontwerpvariant Nieuwe Veemarkt en Kamperpoort
Met ArcGIS Urban zijn de groene baten voor één van de ontwerpvarianten doorgerekend. Omdat het rekenmodel achter de Groene Baten Planner rekent in 2D, is van het stedenbouwkundige plan ook een 2D versie gebruikt (zie figuur 2).
Figuur 2 - Veemarkt scenariomodel 1
Schuilenburg in Amersfoort
In de wijk Schuilenburg in Amersfoort wordt gewerkt aan herontwikkeling van de wijk. De openbare ruimte is namelijk toe aan vernieuwing. Vergroening is hierbij een belangrijk aspect is. Voor dit digital twin experiment zijn 3 groenscenario’s ontworpen en doorgerekend. In de drie groenscenario’s is met verschillende percentages groen gerekend – 10, 15 en 20 procent vergroening. Deze percentages heeft de gemeente gebaseerd op historische kennis en kenmerken van de wijk. Verschillende maatregelen zijn in deze groenscenario’s verwerkt. Meer vergroening betekent hogere kosten en minder ruimte om te besteden aan de invulling van andere opgaven. Om dat goed te kunnen wegen tegen de maatschappelijke baten is de Groene Baten Planner ingezet. Hiermee zijn de verschillen tussen de drie scenario’s berekend, onder meer als het gaat om indicatoren zoals verbeterde luchtkwaliteit, verminderde hittestress en vermindering van regenwater in het rioolstelsel. Dit is gevisualiseerd met de digital twin software van Tygron, waardoor de resultaten gemakkelijker te interpreteren en af te wegen zijn tegen andere opgaven (figuur 3). Voor de gemeente Amersfoort bleek de Groene Baten Planner een mooie toevoeging op haar rekentools. Met de tool krijgt zij beter onderbouwde inzichten in de effecten van het toevoegen van groen in de wijk. Dit kan zij vervolgens afwegen tegen andere opgaven die om ruimte vragen, zoals parkeren en woningbouw. De tool is echter niet alleen intern gepresenteerd – zij is ook ter advies voorgelegd aan de Klankbordgroep Digitalisering en Ethiek. De Klankbordgroep is een Amersfoortse groep inwoners die de gemeente adviseert over ethische aspecten als het gaat om projecten met een digitale component. In haar advies heeft de Klankbordgroep de gemeente drie dingen benadrukt als het gaat om het toekomstige gebruik van de tool. Allereerst adviseert zij om transparant te zijn over hoe de tool werkt, welke data gebruikt wordt en welke keuzes er aan ten grondslag liggen. Daarnaast adviseert zij de tool vooral in te zetten in contact met belanghebbenden, zoals bij informatieavonden met inwoners. Tot slot benadrukt ze dat de gemeente zelf moet sturen op deze waarden bij het gebruik van de tool, ook als deze door derden ingezet wordt. Alleen zo verzekerd zij dat het op een ethisch verantwoorde manier gebeurt.
Figuur 3 – Scenarioresultaten Groene Baten Planner in Schuilenburg
Groene Baten Planner
De Groene Baten Planner is ontwikkeld door het RIVM als rekeninstrument en wordt gebruikt om beslissingen omtrent vergroening te onderbouwen. Het rekenmodel berekent de effecten van ingrepen in de openbare ruimte op het ‘natuurlijk kapitaal‘. De Groene Baten Planner drukt de baten van groen in getallen uit. De planner geeft zo een beeld van de maatschappelijke waarde van groen voor de leefomgeving. Wat levert de aanleg van groen op voor de biodiversiteit, de gezondheid van inwoners, het woongenot en de waarde van huizen? Waar biedt groen de meeste kansen? Als ik hier een boom plant, welke baten levert dat dan op voor de leefomgeving? Of, zijn de voordelen voor de maatschappij hoger als ik dit stuk bos kap en een wadi aanleg?
De Groene Baten Planner helpt beleidsmakers bij het maken van dit soort keuzes bij stedelijke ontwikkeling. De tool is ontwikkeld door het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) en maakt gebruik van het Natuurlijk Kapitaal Model. Dit model gebruikt kaarten als basis voor modelberekeningen van verschillende typen ecosysteemdiensten en de monetaire baten die dat oplevert. Zoals een landgebruikskaart, een bevolkingskaart en vegetatiekaarten.
Deze ‘ecosysteemdiensten’ en voorraden hebben verschillende functies, zoals bijv. voedselproductie of zorgen voor verkoeling in de stad. Maar ook draagt het bij aan een gezonde, aantrekkelijke leefomgeving, de drinkwaterproductie, de afname van hittestress en opslag van koolstof (zie figuur 4).
Figuur 4 – Indicatoren van de Groene Baten Planner (vrij naar RIVM)
Het natuurlijk kapitaal draagt zo bij aan ons welzijn en onze welvaart. Zo is schone lucht belangrijk ter preventie van luchtwegaandoeningen en een groene omgeving zal stimuleren om meer te bewegen. Naast gunstige effecten op de gezondheid dient het behoud van natuurlijk kapitaal ook een economisch belang. Het kan opbrengsten opleveren zoals de verkoop van hout en vis of een meerwaarde creëren voor toerisme en de huizenmarktwaarde. Natuur kan ook zorgen voor kostenbesparing, zoals de bestuiving van gewassen door bijen en natuurlijke plaagbestrijding door insecten.
Ingrediënten
De Groene Baten Planner draait op basis van informatie uit de basisregistraties, zoals de BAG, BRT en WOZ en de BRP gewaspercelen. Deze gegevens worden visueel verwerkt om groen en gezondheid in beeld te brengen. De data waar de berekeningen op worden gedaan, worden automatisch uit de basisregistraties gehaald voor zover mogelijk. In combinatie met landgebruik, de ecosysteem eenhedenkaart en data over de bevolking(skernen) van het CBS. Tot slot, worden een grote hoeveelheid ecosysteemdienstenkaarten gebruikt die vooraf met het Natuurlijk Kapitaal Model worden berekend (zie figuur 5). Het groenontwerp wordt gemaakt en toegevoegd aan de digital twin, bijvoorbeeld via het plaatsen van bomen, groene daken of een groenstrook. Het ontwerp wordt naar het RIVM gestuurd en doorgerekend. Daartoe biedt de Groene Baten Planner een API. De uitkomsten worden door de digital twin opgehaald en in de verschillende indicatoren gevisualiseerd. Dit is in dit experiment zowel voor ArcGIS Urban en webscene als het Tygron Geodesign platform beschikbaar gemaakt. Zie ook het interview over de Groene Batenplanner op de website van de Basisregistraties https://www.geobasisregistraties.nl/basisregistraties/doorontwikkeling-in-samenhang/inspirerend-gebruik/groene-batenplanner
Figuur 5 - Overzicht van de ingrediënten van de digital twins Groene Baten
De waarde
Lange tijd is groen vooral als kostenpost beschouwd, mede omdat de baten moeilijk meetbaar zijn. En die baten komen versnipperd terecht bij verschillende private en publieke partijen. Omdat het steeds beter mogelijk wordt om groen te kapitaliseren, kan het ook een steeds belangrijker rol spelen. Grofweg levert nieuw groen in de stad afhankelijk van de locatie al snel een maatschappelijke meerwaarde op van ongeveer €1 tot 10 per vierkante meter per jaar, zo blijkt uit onderzoek.
Voor de veemarkt Zwolle en Schuilenburg in Amersfoort zijn de waarde van de digital twin Groene Baten vooral de integrale doorrekening van de effecten van verschillende scenario’s. De tool helpt om het gesprek aan te gaan met belanghebbenden en een betere afweging te kunnen maken tussen verschillende scenario’s of te laten zien wat het effect is van een bepaalde maatregel, zoals een groen dak of de aanleg van een park. Dat gesprek is cruciaal – de gemeente bepaalt immers niet alleen hoe zij de openbare ruimte vernieuwt, dat doet zij in gesprek met belanghebbenden in het gebied. Met de Groene Baten Planner kan berekend worden wat verschillende groenscenario’s opleveren, en kan de afweging ten opzichte van ander ruimtegebruik (voor bijvoorbeeld parkeren of woningbouw) beter gemaakt worden.
De verschillende doelgroepen waarvoor een digital twin interessant kan zijn, vragen echter wel om verschillende manieren van visualiseren en gebruik. De complexe rekenkundige modellen kunnen op deze manier vertaald worden naar 3D beelden. Maar alleen dat vertalen is niet voldoende – nog belangrijker is om helder te communiceren over hoe de tool rekent, welke data gebruikt wordt, welke keuzes hieraan ten grondslag liggen en waarom de tool volgens de gebruikers waarde toevoegen. Door hier open en transparant het gesprek over aan te gaan wordt het risico kleiner dat het als een ‘black box’ gezien wordt. Alleen dan zal de digital Groene Baten echt waarde toevoegen.
Betrokken partijen
De digital twin voor de Groene Baten Planner is tot stand gekomen via een samenwerking tussen de gemeente Zwolle en Amersfoort, Future City Foundation, de provincie Utrecht, het RIVM en de bedrijven Tygron en ESRI. In de Data- en Kennishub Gezond Stedelijk Leven (een samenwerkingsverband in de regio Utrecht) wordt verkend welke mogelijkheden beschikbaar zijn om ook andere rekenmodellen te koppelen aan de 3D-omgeving, om zo een meer integrale doorrekening te kunnen maken, zoals in het project LIVE-22 – een in 2022 gestart project waarbij de Groene Baten Planner ingezet gaat worden in de Amersfoortse wijk Liendert.